Pedro J. Peón Estévez
O cuco de Lourizán
O cuco é un paxaro que ten fama de oportunista. Na realidade é a cuca quen pon os ovos en ninho alleo ( probablemente porque o nugalhán do cuco non se toma a molestia de armar ninho ). Tamén o novo cuquinho colabora eliminando a posible competencia dos outros ovos, que chimpa fora do ninho, nada máis nacer. Aínda que isto poida parecer aterrador, tan só é un comportamento natural. Non xusguemos ós animais desde un punto de vista humano, non lhes outorguemos virtudes ou defectos humanos porque, sen dúbida, tenhen sobradas razóns para faceren o que fan. A Natureza é sabia e os animais non poden escolher, e polo tanto non erran. Curiosamente soamente ten a facultade de errar a única especie considerada intelixente. Os animais non poden premeditar. Asi mesmo, tampouco poden mentir, odiar, traizoar...pero si amar. E con verdadeira forza. O seu alegre e característico canto levanta o ánimo da xente. Dicir cuco é dicir primavera. En Lourizán hai, cando menos, sesenta anos que non temos primavera nin cuco.
" Cuco de Lourizán " era o " alias " de Montero Ríos, agás en Lourizán. Alí era, sinxelamente o Cuco ou don Eugenio dependendo se falaban del ou con el, mesmo en galego cando calzaba as botas para percorrer a facenda vixilando, mandando e facendo gala da súa " mala saúde de ferro "
O pazo de Montero era o parque temático da nosa grea, campo de xogos e aventuras e despensa de saborosas froitas. Para nós o Senhor Montero non era máis que un velho rico que vivira naquel pazo no tempo de " mariacastanha " e máis nada. Iso non nos tiraba o sono. Andabamos máis preocupados de que Pastoriza (o gardián) non nos pilhara nas patacas. O morto pouco dano nos podía facer pois seica estaba enterrado na igrexa de Praceres.
Montero Ríos -o político- foi un home idefinible, ministro en repetidas ocasións, efémero presidente de governo, pero máis conhecido por ser presidente da comisión diplomática encargada de "negociar" a Paz de París trala debacle do 98 na que Espanha perdeu as derradeiras colonias en favor dos EEUU. O flamante imperio ianqui tomaba o relevo do imperio no que non se ponhía o sol vencendo as nosas famélicas, mal avitualhadas e peor dirixidas tropas que volverían vivir outro calvario parecido en Annual non tardando moito. Menos mal que o noso ilustre negociador conseguiu sacarlhe 20 milhóns de dólares ós gringos que boa falta facían nas saqueadísimas arcas do Estado. Cousas desta nosa Espanha tan borbónica ela. O caso foi que perdimos, dunha lincada, a ilha de Cuba, Puerto Rico, Filipinas e Guam. A claudicación desta última foi un dos feitos máis grotescos da nosa historia que non se lhe houbera ocurrido a Gila nin ó mesmísimo Berlanga.
Pero deixemos estes detalhes que pertencen máis ben á política e, se nos metemos nela, daquela si que encalhamos o barco nas pedras. Só queda apuntar que os seus biógrafos tenden a idealizalo -como adoitan facer os biógrafos- e con elo a miúdo ocultan a verdade. Eu so pretendo dar conta de catro detalhes pilhados daqui e dalá que tentan desmitificar un chisco ó persoeiro facéndoo máis humano, máis próximo, que coido é como realmente era sen desmerecer a súa valía persoal e o beneficioso que foi ( e decote é ) para o lugar, o fermosísimo recanto máis interior e resgardado da Enseada de Lourizán. Enseada que posteriormente usurparon uns desalmados e converteron nuha noxenta esterqueira. Creo lembrar que foi en La Efemérides de Ramón J. Sénder onde se cita a teima que ten certa canalha por profanar as augas límpidas.
Xa dei conta unha vez da anécdota de Montero e o velho tranvía de vapor. Non vou repetila porque é tan conhecida que xa figura no lendario popular. Pero outras non o son tanto, malia dar fé da fama de astuto cuco que tinha o personaxe.
Falando eu co ancián pai dun meu amigo, haberá ben uns cincuenta anos, citeilhe a valía de Montero. El retorceu o focinho e díxome que non era tanto coma eu pensaba. Que o seu avó lhe contara que unha boa parte das 52 hectares da súa facenda conseguiunas con malas artes de avogado raposeiro.
En Espanha estaba -e está- prohibido enterrar fóra do camposanto. Coma así, don Eugenio, mandou facer unha cripta particular no seu feudo. Como queira que daquela era ministro de Gracia y Justicia, promulgou unha lei autorizando panteóns privados. No intre, legalizou a sua cripta e, acto seguido, derogou a devandita lei. E todo sen sair do despacho. Pero a cousa non remata aí pois resultou que o Cuco morreu na sua luxosa gaiola de Madrid e veu para Lourizán nunha caixa de cinc que resultou ser máis grande que o espazo do nicho e houbo que rompela para que coubese dentro. O feito, non sei se Xustiza pero, Graza tenche unha pouca. Posteriormente, el maila sua dona foron exhumados e trasladados á igrexa de Praceres, tamén construída por mediación del. Disque (sempre disque) a tal exhumación fora supervisada polo párroco Xosé Silva ( o inefábel Sifó ) e cando a caveira de don Eugenio estivo exposta no chan, Sifó bateulhe unha serie de golpes co bastón dicindo: " Esta cabesinha fixo moito daaano! " Non sei se foi ou non verdade pero, conhecendo a Sifó, non me extranharía nadinha. A propósito do tal Sifó, permítanme relatarlhes un feito real que non deixa de ter o seu aquel. Estando eu cos meus catro ou cinco anos na casa do avó Xosé, achegouse alá o tal cura. Pese ás suas diferencias ideolóxicas, ámbo-los dous levábanse moi ben e xuntáronse na cocinha a falar das suas cousas arredor do lume con cadansúa taza de vinho. Subín ó piso darriba e alí a tía avoa Pepa preguntoume de que falaban o cura mailo avó. Contesteilhe axinha:
- Pois verá tía; o cura dixo: " Como che vai Xosé?" E o avó contestou: " Non moi ben. Os anos pesan " E sáltalhe o cura: " Pero se estás feito un mozo! Ti e eu aínda habemos de ir ás cadelas "
- Ai si? -dixo a tía- Mira ti para o cura!
- Si tía -engadín eu todo cheo de razón- As cadelas (de frade) sonlhe eses bichinhos negros que tenhen unhas tenaces no cu e viven dentro das canas vellas.
A velha botou a rir e venha rir. Ás gargalhadas sen poder acougar. Acoraba co riso. Choraba co riso e xuraría que ata mesmo mexou co riso. E eu mirando para ela apampado sen entender ren. Deixei aquela casa para ir á minha e cando estaba como a uns trescentos metros aínda oía as risotadas da minha tía avoa Pepa. Aínda tardei preto de dez anos en entender a causa de tanto riso. Ai... bendita inocencia ! En que recuncho do caminho da vida te perdín? Si irmáns, Sifó era moito cura de " nuestro señor " Sifó non era un padre...era un padrazo!
As estatuas nas cidades, sempre venhen acompanhadas de polémica; que se o persoeiro non merecía tal; que se é unha chanfainada, que porque foi mal ubicada ou que é un gasto inútil habendo tanta necesidade no mundo... Algúns ata descargan a sua cólera atentando con impune nocturnidade contra as inertes talhas, como de sempre vén pasando en Pontevedra. Valle Inclán, Ravachol, Manuel Quiroga, o soldado desconhecido que todos conhecemos, a nena da fonte etc. gozan da preferencia dos vándalos ( bandalhos máis ben ) O propio Colón dos xardíns homónimos foi duramente criticado no seu día, tanto pola ubicación como pola sua extranha procedencia ou a reposición da man esquerda, moi distinta da orixinal. Tamén lhe faltan o principio e remate do pau da bandeira.
Quen quixer achegarse á historia da estatua ( ou estatuas pois o autor -presuntamente o escultor santiagués Juán Sanmartín- seica fixo ata tres ) deberá consultar o informe do arquiveiro municipal de Pontevedra do 8-03-2012. A lectura e relectura do citado documento só contribuiu a engadir interrogantes a tan escuro tema; unha primeira talha foi para o pazo madrilenho de Santa Cruz, naquela altura sé do Ministerio de Ultramar ( hoxe Asuntos Exteriores ) ata que desapareceu dalí misteriosamente; pode esfumarse sen deixar pegada algo tan aparatoso? Tinha o autor plantilha en Roma para facer outra exactamente igual? Cando chegou ó invernadoiro do pazo de Lourizán a estatua que ficou en tan rara ubicación por máis de sesenta anos, antes de ser trasladada ó seu emprazamento actual? E se esa fora a mesma que desapareceu de Madrid? Por que estivo tanto tempo no invernadoiro, como agochada, tendo Montero propiedades como a ilha de Tambo ou a punta do Cabo nos Praceres lugares idóneos para instalar ó descubridor das Américas olhando ó Atlántico? Por que o plano de Fernández Soler a sitúa diante a escalinata do Pazo? Se alguén conhece algunha resposta, tenha a ben partilhala comigo.
O finado do meu pai contoume outra versión do asunto e se, daquela, non lhe fixen moito caso, a día de hoxe paréceme máis verosímil que calquera outra. Vai:
O Cuco enteirouse de que o ministro Cristóbal Martín de Herrera encargara unha escultura de Colón para o pazo de Madrid. Daquela foi onda o autor ( casualmente paisano seu ) e díxolhe que a obra debería ter un defectinho case imperceptible. Segundo o velho, o tal defecto está no tramo da bandeira que está por encima da man e que ten unha lene torcedura que só se aprecia de través e fixándose moito. Tal como tinha planeado, o Cuco deu conta do defecto e rexeitouna mandando facer outra e quedándose el coa "defectuosa" pola cara. E se non é vero, é ben trovato...non si?
Semelha que a mala fada das estatuas perseguiu a Montero máis alá da morte pois a sua propia estatua levantou ampolhas cando un exaltado alcalde a ubicou, nin máis nin menos que, no medio e medio da praza do Obradoiro...si si, esa que está diante a catedral. Daquela armouse unha boa... Ó final puxérona diante de Filosofía. Imaxinan semelhante mamotreto no Obradoiro cos turistas tirándolhe fotos pensando que era un Santiago ó que lhe escapara o cabalo?
Algún dos meus devanceiros pola linha paterna ten trabalhado nas leiras do pazo en vida do dono. Disque certo día o senhor observaba como os labregos descargaban palha de milho dos carros. Don Eugenio pensou que lhes levaba moito tempo e inventou outro sistema no intre. Consistía en pasar un adibal de través arredor do carro e tirar del cos bois para facelo emborcar. E o carro emborcou e o Cuco dixo: " Ala; xa está descargado " e meteuse no pazo todo ufano. A operación non se repetiu porque despois houbo que montar o carro e reordenar a palha que quedou toda estumbalhada. Se fora cousa boa xa a terían inventado os labregos séculos atrás.
E aí vai a última. Descubro estoutro día na rede o cruceiro de San Ramón na parroquia de Tourón, concelho de Ponte Caldelas. A fermosa peza está moi ben trabalhada. Non se precisan moitos conhecementos para aprezar a sua arte. O bo facer sempre destaca de seu. Tan pronto como puiden, funme alá velo e tamén as insculturas rupestres. En vivo aínda é máis bonito que nas fotos. Só unha cousa o desmerece: hai unha casa a carón del. Alí preto, o imponhente pazo tamén de San Ramón está a ser obxecto dunha moi costosa reconstrución. Pero o mais curioso foi que, entre algúns datos histórico- artísticos, leo na rede que nunha ocasión chegáronse alá uns tipos cun carro con idea de roubar o cruceiro e levalo para o pazo de Montero en Lourizán! Pero tiveron que desistir ante a fera defensa dos vecinhos co cura á cabeza que non deixaron tocar unha soa pedra. Hai un pequeno detalhe que me fai dubidar da certeza deste asunto; isto aconteceu en 1927, trece anos despois de falecer don Eugenio.
E isto foi todo canto tinha que dicir do Ilustre Picapleitos. Tiven certos reparos en escribir isto pero decidiume unha cantiga do benquerido Suso Vaamonde:
Pola manhá de cedinho }
o cuco canta cu-cú } bis
Como o tenho por vecinho }
eu trato ó cuco de tu. } bis