Manuel Lourenzo González
Cegoñas no fondo da ría: O primeiro PTV
Existen diversas teorías verbo da orixe dun dos elementos máis peculiares do carácter do pontevedrés actual: o peteuvismo. Para os que aínda o ignoran, defínese como a condición da que gozan as persoas que, para alén do seu estrato socioeconómico, profesión, ideas e calidades, poden fachendear dunha xenealoxía de raíz local limpa e continuada ao longo dos tempos. En definitiva, unha marca que tanto serve de trazo integrador e identificativo como de taxón categorizador dentro da especie humana.
A verdade histórica deste fenómeno repousa no propio nacemento da cidade nos anos da romanización. Nos tempos revoltos que vivimos, de continuos fluxos migratorios e imparábel globalización, parece oportuno lembrar estes fundamentos que dan carácter ao propio e manteñen incólumes as esencias. Asemade, sendo o pasado sempre espello do presente, non resultará ocioso achar neste episodio un certo paralelismo co conflito que viven actualmente os comuneiros de Salcedo coa Brilat pola ocupación dos seus montes.
Cando, hai pouco máis de dous mil anos, Xulio César, de regreso da campaña de Brigantium, fixo fondear as súas naves na nosa ría para fornecerse de auga e alimento fresco, atopou unha poboación de campesiños e pescadores que observaban as manobras da magna escuadra cunha mestura de curiosidade e prevención. Contan os cronistas que o acompañaban que o asentamento se reducía a algunhas choupanas illadas mais un conxunto amurallado na cima dun promontorio que dominaba a desembocadura do río; chamaban especialmente a atención certas ruínas de edificios nobres aos dous lados da elevación, edificios con seguridade provenientes dunha época antiga, xa que o aspecto dos indíxenas non facía pensar que dominasen a arte da construción máis alá dos pendellos que se dexergaban tras as murallas do castro. O citado promontorio, hoxe inexistente, situábase ocupando a parte sudoeste do actual casco antigo; apenas chegaría aos douscentos metros de altura, de fasquía elíptica e cunha suave caída cara ao río. As ruínas que o flanqueaban eran sen dúbida os restos das pirámides construídas polos atlantes, ás cales fixemos mención nun artigo anterior. Ao comprender os castrexos que o caudillo romano non albergaba intención hostil, recibírono con cortesía na súa lingua prelatina. Porén, tiveron que aturar a súa impertinente altivez e a continua queixa pola inexistencia de calzadas que permitisen moverse entre herbais, penedos e lameiros.Tras uns días de estancia, cargadas as naves coas provisións mercadas aos nativos, retomaron a viaxe cara ao Mediterráneo.
Aproximadamente un século despois, cando o florecente imperio articulaba as súas dilatadas posesións con vías e obras para facilitar o trasfego de persoas, carros e mercadorías, chegou por terras interiores procedente do sur o prefecto Rubelio Cato ao mando da tropa que, formada por enxeñeiros, topógrafos, canteiros, ferreiros, carpinteiros e albaneis, entre outros, baixo a protección dun continxente de soldados, se encargaba de construír en lentas e difíciles xornadas a que máis tarde sería denominada vía XIX, que abeiraba a costa galega desde Braga ata Iria de alí a Lugo. Nada máis chegar, o prefecto, lembrando aquel célebre episodio no que Décimo Xunio Bruto, subido a un alto no esteiro do Miño, sentira arrepíos ao ver o Sol afundirse no mar no que crían a fin do mundo, ascendeu tamén ao castro no atardecer para experimentar a mesma sensación. Mais a posta de Sol na placidez da ría non lle pareceu nada excitante, e concluíu que o nomeado o Galaico padecía dun exceso de sensibilidade incompatíbel co verdadeiro espírito castrense.
Os romanos enfrontábanse ao desafío de teren que atravesar o río Lérez. Tras a construción doutras pontes, viñan moi estrañados do illamento en que vivían os nosos devanceiros, incomunicados os dunha banda do río cos da outra, non se sabía se por efecto da nugalla ou por que motivo. Os paisanos daban por toda explicación que para que quererían ir á outra ourela se na que estaban tiñan de todo. Mais a Cato este argumento non o satisfixo. Preguntábase se o río Lethes da lenda, o río do Esquecemento, unha vez que Bruto comprobara que non era o Limia, non podería ser o Lérez, dada a semellanza fonética. Por se acaso, dispúxose a emular o segundo episodio que fixo célebre o seu antecesor cruzando o río a cabalo para desde a outra beira chamar os seus subordinados polos seus nomes. Mais non calculou ben a fondura, e antes de chegar á metade xa case afogara; rescatalo con vida foi cousa de drama para os seus e de comedia para os demais. Daquela, restituíu ao Galaico a consideración de afouto e destemido para sempre.
Como queira que naquela altura o castro apenas gozaba de actividade, a causa da evolución das necesidades e os costumes, e que para o trazado da calzada sería mellor que o promontorio non estivese onde estaba, como queira que aos romanos lles conviña canta máis carga de traballo mellor, pois xa daquela se organizaban en contratas e subcontratas e cobraban por xornadas de labor, e como queira que para a construción da ponte e mais para a mansión que lle había dar servizo e mantemento ían necesitar moita pedra, pareceulles que a mellor opción era eliminar o monte. Nada se lles comunicou aos nativos sobre a decisión, habida conta de quen eran os conquistadores e quen os conquistados; dun día para outro, comezaron a cortarse árbores e a abrirse canteiras a eito.
Mais os paisanos non aceptaron de grao esta ocupación dos seus espazos produtivos. Aínda que xa había tempo que renunciaran á loita armada contra o invasor, e que ademais estaban en pleno proceso de asimilación das novas formas de vida, incluída a lingua latina, necesitaban protexer a súa economía, dado que a eles non os mantiña o emperador. E aquel trasfego prepotente e irresponsábel alterábaa por completo, pois invadía as terras de labor, degradaba a masa forestal, contaminaba as augas, distorsionaba os modos de traballo tradicionais e estragaba a paisaxe. Mais, sobre todo, dificultáballes o acceso ao arrabalde marítimo onde obtiñan aqueles crustáceos que tanto lles gorentaban e que, porén, aos romanos tanto noxo lles daban. O clima de malestar levou á protesta diante das autoridades e á ameaza de disturbios. Non era suficiente coa mellora das súas condicións de vida que traería a vía unha vez rematada, os paisanos querían compensacións inmediatas. Daquela, Rubelio Cato negociou o pagamento dun canon en concepto de arrendamento das terras xunto con outras promesas, como a construción dun anfiteatro, un acueduto, unhas termas e talvez un arco do triunfo ou dous.
Como é sabido, estas obras suntuarias nunca se chegaron a construír, mais si a calzada, a mansión, á que puxeron de nome Turoqua, e a ponte sobre o Lérez. O entullo resultante do desmonte do antigo castro foi desprazado cara aos lados, cubrindo as vellas ruínas dos atlantes e converténdoas en dúas pequenas elevacións que arestora parecen naturais e sobre as que se construíron as igrexas de Santa María e San Francisco. Ao final, estas alteracións orográficas outorgáronlle a Pontevedra algo do que outras cidades carecen: un relevo chan e cómodo, moi propicio para o andar.
Andando os séculos, mentres que a mansión acabou por desaparecer, a calzada deu moito servizo e trouxo civilización e historia, o mesmo que a ponte. Xa na Idade Media, esta foi substituída pola que coñecemos actualmente.
Como colofón, destacaremos un dos termos de discusión que se puxeron sobre a mesa no momento en que Rubelio Cato negociaba as condicións da convivencia co xefe nativo, un galaico cuxo nome non nos foi transmitido. Este, para facer valer a ascendencia dos seus sobre o territorio, esixiulle ao romano que asumise un principio radical e ineludíbel, que se mantería a través dos séculos e que tería valor de lei equiparábel a outros tratamentos que o imperio dispensaba aos pobos asimilados: tiñan que recoñecer que os galaicos de Turoqua, a diferenza deles que acababan de chegar, eran Turoqua ab aeterno, é dicir, "de Turoqua de toda a vida". Aceptaron as autoridades e, a partir de entón, cada un dos veciños oriúndos puido gravar esa lenda identitaria na porta da súa casa.
Precisamente un anaco dunha destas placas foi descuberto nas recentes escavacións da praza de García Escudero; aínda un tanto borroso, está sendo estudado polos arqueólogos.
Uns dez séculos despois, cando o lugar volve estar habitado e se cita nos textos co nome de Ponte Vetere, a tradición mantense, xa coa lenda en lingua romance, para diferenciar os pontevedreses xenuínos dos que viñan de fóra. A súa importancia multiplícase nos anos de prosperidade, cando se converte na cidade máis poboada e dinámica de todo o noroeste peninsular. E chega ata hoxe, convertida na abreviatura PTV, para seguir conferindo marca de nobreza de orixe e dereito a estancia e prestancia de seu.
Guerreiro celta (Museo de Pontevedra). Obra de Narciso Pérez Rey
16.06.2013