Manuel Lourenzo González
Cegoñas no fondo da ría: Tempo de viaxar
ÿ coñecida a viaxe que o nobre pontevedrés Paio Gomes de Soutomaior, bisneto do celebrado trobador Paio Gomes Chariño, realizou nos primeiros anos do século XV a terras orientais como embaixador do rei Enrique III el Doliente diante do caudillo mongol Timur Leng, coñecido entre nós como Gran Tamerlán. No contexto histórico da fatigosa viaxe salienta o desexo de selar un pacto co poderoso conquistador nómade que permitise contrarrestar as ambicións expansionistas dos turcos otomanos, unha perspectiva que atemorizaba a Occidente.
Na crónica do encontro, que se deu ao rematar a histórica batalla de Angora coa derrota sen paliativos do turco Beyazid I ou Bayaceto, figuran a mención á "pedra que suaba", un fetiche que utilizaba Tamerlán para calibrar o nivel de veracidade das persoas coas que se entrevistaba, e mais, unha vez que a pedra non suou, os agasallos que Paio Gomes trouxo ao regreso para o rei Henrique en sinal de alianza e entendemento. Unha segunda crónica, entre sentimental e mundana, naceu desta parte, pois entre os presentes figuraban dúas fermosas damas, disque princesas húngaras, que foran confiscadas ao sultán Bayaceto. Con lixeiras variantes que non veñen ao caso, cóntase que Paio Gomes namorou e tivo relacións cunha delas, a nomeada María, a cal chegou preñada á corte do rei de Castela. A ira do Doliente obrigou o embaixador a refuxiarse nas súas propiedades pontevedresas e logo fuxir a Francia, de onde ao cabo volveu para casar coa princesa húngara, que se achaba recluída na cambadesa Torre da Vila Vella. Tan novelesco romance podía ficar redondo con este final feliz; mais a vida, que non entende de romanticismos, levou o de Soutomaior a pedir a disolución do matrimonio para posteriormente casar con Maior de Mendoza, irmá e herdeira do arcebispo de Compostela Lope de Mendoza, o que ampliaría notabelmente a súa fortuna e poder, aínda que quizais non o seu amor. Ambos foron soterrados no convento de San Domingos de Pontevedra, en cuxas ruínas se gardan aínda os cadaleitos. Ignórase o paradoiro de María de Hungría, habendo quen di que achou terra en Ribadavia.
Traemos a conto esta repetida historia coa idea de trazar un paralelismo con outra viaxe de índole semellante, aínda que menos coñecida, realizada case tres séculos antes, mais á inversa, é dicir, a vinda dun persoeiro procedente de nacións orientais cunha mensaxe de fraternidade e concordia para os fillos destas terras atlánticas. Sen dúbida, ambos os periplos acaen a este tempo de verán tan xeneroso en soles como propicio ás viaxes e ás novas experiencias.
Estámonos a referir á embaixada que o chamado Preste Xan, o tan célebre como enigmático rei de setenta e dous reinos que aínda hoxe a historiografía non deu situado no mapa, enviou a Galicia alá polos arredores do 1120 coa encomenda de comunicar a quen fose que gobernase esta nación o seu alborozo polo achado da tumba do apóstolo Santiago, noticia que lle chegara dalgunha maneira serodia e accidentada a través de mercadores venecianos que xa naquel tempo antigo se aventuraban polos montes e desertos de Asia na procura da seda e as especies.
A embaixada estaba composta por unha media ducia de nobres presididos polo príncipe Miro, un dos fillos maiores do Preste, e un cento máis de persoas entre soldados, mariñeiros e escravos. Entrados pola ría de Pontevedra para tomar terra, e cadrando que xusto naqueles días se achaba hospedado na vila o propio Diego Xelmírez, que acababa de ser nomeado arcebispo de Compostela e percorría a ribeira interesado en completar as estratexias defensivas artelladas por Cresconio contra a pirataría normanda, daquela, el mesmo se ocupou de recibir a embaixada á par do alcalde Sinesio de Covas mais unha improvisada asemblea de dignitarios locais.
Superadas mal que ben as trabas lingüísticas, os chegados contaron que percorreran en mulas e camelos o traxecto desde probabelmente o actual Irán ata o actual Líbano, e fixeran a rota por mar en naves contratadas en Sidón, daquela en poder dos cruzados de Balduíno I de Xerusalén. E completaron o recado que traían do Preste Xan, que, como saberían os seus anfitrións, reinaba nun tan extenso como rico imperio de cristiáns rodeado completamente por reinos bárbaros e impíos. Enviaba o Preste o seu abrazo aos irmáns galegos en Cristo e instaba as autoridades á construción dunha catedral que reflectise a fe na predicación do apóstolo Santiago e que fose orgullo da cristiandade. E, desexando colaborar en tan magna empresa, pregáballes que aceptasen a modesta doazón que lles achegaba a través do seu querido fillo. O cal deitou diante dos pasmados anfitrións media ducia de arcas que contiñan un indicíbel tesouro en ouro e pedrarías de gran valor. E non eran os únicos presentes, pois tamén lles fixo agasallo dalgunhas mostras da grandeza do seu reino e das marabillas que asombraban a cantos viaxeiros o visitaban. Así, un cestón que contiña dátiles secos do tamaño de melóns, albaricoques pasos miúdos coma pingas de orballo, castañas negras, limóns doces, acios de uvas pétreas, para guindar coa fonda, escamas embelecedoras de serpe origonia, e semente de badgalí, da que disque nacían árbores que daban unhas boliñas das que logo saían as aves galaias, ideais como mensaxeiras porque sempre volvían á árbore nai; tamén queixos de leite de urugt, a cabra elefante das montañas, fígado de selerio, un peixe de río capaz de voar entre as árbores dos bosques, e pernil de unicornio doméstico; ademais, mostras de diversas especies para condimentar nunca vistas por aquí e apócemas de carácter curativo. Outro presente foi un espello de bronce que permitía ver o que un desexase. O propio Preste disque tiña un de considerábeis dimensións que lle permitía solucionar ao momento os problemas dos seus súbditos, atender as necesidades e controlar as revoltas, aínda que estas raramente se producían. Mais advertiu de que, se era usado con fins maléficos, todo o seu poder se volvería contra o dono. Traían tamén, en gaiola de ouro e como agasallo moi especial, certo animal portentoso chamado Zufaír, unha especie de gato con crista de bubela provisto de tres ollos. Dicía o príncipe Miro que Zufaír era capaz de falar e de sabelo todo sobre as persoas, pois cun ollo podía mirar o pasado, con outro o presente, e co outro o porvir. Finalmente, obsequiáronos cunha demostración de fogos de artificio, que sen dúbida foi a primeira tirada que se viu no reino de Galicia e probabelmente en Europa, moito antes de que a pólvora, usada para fins militares, sinalase o remate da era dos castelos e as armaduras medievais.
En tanto se preparaba o xantar de homenaxe para tan ilustres hóspedes, Xelmírez encargou a uns criados que trouxesen do cemiterio unha caveira e uns ósos collidos ao chou. Na hora dos agradecementos, entregóullelos aos convidados asegurándolles que aquelas reliquias, que pertenceran a San Liborio e Santa Liberata, eran máis milagreiras ca todas as pedras, animais e plantas do mundo xuntos, e que con elas o Preste Xoán podía perfumar o seu reino con aromas de auténtica santidade. Un xesto de recoñecemento pola súa proposta de construír unha catedral e a xenerosidade da súa doazón, que sen dúbida redundarían na expansión da fe cristiá.
Despedidos os visitantes, alcalde e arcebispo mantiveron un encontro para discutiren sobre o destino do tesouro recibido. Habida conta de que a catedral compostelá, en realidade, xa estaba naquela altura practicamente rematada e non necesitaba de diñeiros, contaba Sinesio de Covas con utilizalo para prover o burgo dunha muralla defensiva e mais para a construción dunha nova ponte que substituíse a deixada polos romanos. Mais Xelmírez, que ademais da solemnidade da mitra ostentaba unha autoridade natural, impuxo que todo o montante fose destinado á mellora da catedral, como desexaba o Preste; talvez, engadiu con aire soñador, á construción dun gran pórtico que reflectise a gloria celestial. En cambio, non amosou o menor interese polos demais agasallos, que consideraba vulgares mañas de meigos e gaioleiros.
No momento en que o ouro e as pedras preciosas eran cargadas nas alforxas eclesiásticas, o alcalde díxolle ao arcebispo: "Outra volta volvedes cometer pío latrocinio, arestora dobremente. No seu día, disputarán por vós Deus e o Demo, pois con ambos tendes causa, monseñor."
Visto desde hoxe, en tanto a catedral e o Pórtico seguen aí asombrando a propios e estraños, o resto dos agasallos marabillosos do Preste Xan apenas deron historia. As viandas consumíronse axiña, os fogos de artificio queimáronse, o espello máxico desapareceu, as sementes de badgalí agostaron... Como anécdota final, cóntase que Zufaír, o gato adiviño, quedou ao cargo dun zapateiro que se prestou a ensinarlle a falar galego. Cando o conseguiu, valeuse del para gañar unha fortuna indo polas feiras. Mais un día roubáronlle todo, seguramente o mesmo que tiña o espello máxico, quen á súa vez sufriría algunha maldición. Zufaír morreu atropelado por unha carruaxe cando corría detrás dunha gata en celo, incapaz, como animal que era, de interpretar o seu propio destino.
O Preste Xan na Crónica de Nuremberg de 1493. / Diego Xelmírez nunha miniatura medieval do mosteiro de Toxosoutos (Lousame)
21.07.2013