Manuel Lourenzo González
Cegoñas no fondo da ría: A xoia secreta do Museo
Estivo de parabéns Pontevedra nas semanas anteriores pola apertura ao público do restaurado edificio Sarmiento, que completa o deseño actual do Museo cunha amplísima superficie de exhibición e un logrado reparto das coleccións que atesoura. Un feito que nos debe encher a todos de orgullo e tamén de agradecemento para coas persoas que, ao longo das décadas, fixeron posíbel coa súa xenerosidade que contemos cun dos máis notábeis museos provinciais do Estado. Quizais foi excesivo o contraste entre a avultada presenza de visitantes no sarao da inauguración en comparación cos días de diario, pero iso forma parte do folclore patrio e ata lle acae a un espazo de cultura que agradece máis o recollemento ca as luces da vaidade.
Percorrendo as vellas e as novas salas, tivemos ocasión de admirar outra volta as diversas coleccións de cerámicas, orfebrería, mobiliario, arte sacra, acibeches, prataría, pintura, arqueoloxía e mostras da artesanía popular, en particular as pezas que se amosan por primeira vez e que, polo que sabemos, seguen a ser unha minoría entre os vastos fondos do Museo.
E precisamente aquí xorde o motivo da atopocronía deste mes, pois, nun atento percorrido polas salas que amosan a pintura máis antiga, achamos en falta unha vez máis unha das obras senlleiras das que sabemos que dispón a entidade e que debería figurar fachendosamente nun espazo destacado. Trátase dun cadro sobradamente coñecido, incluso para os máis alleos ao mundo da arte, que permanece gardado sen que os sucesivos responsábeis se atrevesen a sacalo á luz pública: falamos da Mona Lisa, a obra máis universal do xenio italiano Leonardo da Vinci, tamén coñecida como A Gioconda. Persoas haberá que descoñezan que A Gioconda pertence ao Museo de Pontevedra, e que incluso dubiden da veracidade desta noticia, o cal non sería raro dada a reserva coa que sempre se tratou este asunto. Pola nosa parte, simplemente faremos un pouco de historia para lembrar como o insigne cadro veu parar ao noso Museo; consideramos que xa é hora de que se poña algo de luz en tanta escuridade, precisamente cando celebramos o cento vinte e cinco aniversario da chegada da iluminación eléctrica a Pontevedra.
Comezaba a década de 1910, cando certo aventureiro arxentino chamado Eduardo de Valfierno lle encargou ao pintor francés Yves Chaudron, de destra man aínda que escaso alento creativo, a elaboración dunha serie de réplicas de A Gioconda. Baixo a promesa dunha cuantiosa ganancia, o artista traballou durante ano e medio e conseguiu seis copias dunha absoluta fidelidade ao orixinal, tanto no soporte de madeira de álamo vello e nos pigmentos e aceites utilizados, coma na técnica de execución, particularmente no sfumato que cultivara o mestre renacentista. O plan de Valfierno consistía en vender estas réplicas coma se fosen o orixinal a certos coleccionistas tan amantes da arte como carentes de escrúpulos. Para que o plan funcionase, era preciso que a Mona Lisa desaparecese das salas do Louvre, e para este cometido o estafador contratou os servizos dun traballador do museo, o carpinteiro Vincenzo Peruggia, de orixe italiana, a quen convenceu con outro feixe de billetes envolto nun discurso sobre a necesidade de que o cadro, exiliado durante séculos, regresase por fin ao país de Leonardo. Consumado o roubo en agosto de 1911, facilitado polas deficitarias condicións de vixilancia da época, Valfierno desentendeuse por completo do orixinal, para evitar riscos innecesarios, e correu a vender as súas seis réplicas, en meticuloso segredo, ás vítimas que xa tiña no punto de mira: cinco coleccionistas norteamericanos e un brasileiro; o negocio reportoulle unha fortuna considerábel da que viviu ata a fin dos seus días. O cadro orixinal permaneceu agachado durante dous anos no armario do carpinteiro Peruggia, que non sabía que facer con el. Ata que se atreveu a contactar cun coñecido galerista italiano, Alfredo Geri, quen puxo o asunto en mans da policía, conseguindo que o cadro volvese por fin á luz pública e rematando así a, nunca mellor dito, pintoresca historia.
Como epílogo, cabe dicir que o carpinteiro apenas sufriu uns meses de prisión, xa que na súa defensa prevaleceron os tons patrióticos do roubo; que Italia fixo presión para quedar coa obra, levándoa en exhibición de museo en museo, mais, habendo constancia de que fora adquirida no seu día polo rei francés Francisco I, finalmente foi devolta ao seu recanto no Museo do Louvre; que os compradores das falsificacións se gardaron ben de denunciar o estafador por medo a complicacións policiais e, aínda peor, ao ridículo e o descrédito como expertos en arte; tema que solucionou o arxentino Valfierno cando, pasado o tempo e sentíndose orgulloso do seu xenio pérfido, narrou á prensa o seu protagonismo no affaire e os nomes das vítimas.
Certamente, circulan outras versións sobre os motivos que levaron a Peruggia a cometer un roubo impropio do seu talante, amentándose nomes de coñecidos traficantes de arte coma o belga Géry Pieret ou o alemán, Otto Rosenberg; incluso no seu día a policía investigou o poeta Guillaume Apollinaire e o pintor Pablo Picasso, daquela mozos e iconoclastas arroutados, como instigadores intelectuais dunha acción tan radical. Ora ben, o relato que a nós nos interesa destacar, tanto se tivo relación directa co roubo como se non a tivo, é a estafa montada por Valfierno, unha historia, por outro lado, bastante coñecida.
Porque a esta historia hai que engadirlle unha segunda parte, esta menos clara, que ten como protagonista certo industrial pontevedrés de nome Augusto Boullosa. Fillo dunha familia humilde de Campañó, Boullosa botara boa parte da súa vida como emigrado entre Brasil e México, onde fixo fortuna no negocio das casas de baños para, tras un paso breve polas industrias da madeira e o algodón, acabar como potentado no ramo do transporte marítimo nun tempo en que a emigración, por veces subvencionada polos propios gobernos, creaba un constante fluír de mareas humanas entre as dúas beiras do Atlántico. Boullosa chegou a ser, ademais dun fino estratega para os negocios, unha persoa con vastas inquietudes culturais, que atesourou na súa luxosa mansión de Veracruz unha colección de pintura que foi admirada e envexada por expertos de todo o mundo; colección que trouxo para España en canto, sentindo rematada a aventura da emigración, se instalou nun inmoble de cinco andares na rúa do Progreso, hoxe Benito Corbal, desde onde continuou dirixindo os seus negocios navieiros. Aínda que non figura como un dos timados polo arxentino Valfierno no affaire das falsas Giocondas, sábese que era do círculo de íntimos dun dos norteamericanos que si aparece na lista, un tal Andrew L. Blumer, quen casualmente faleceu, ano 1912, na catástrofe do Titanic. A avidez do galego levouno aos EEUU a negociar cos seus herdeiros, e en poucas semanas regresou a Pontevedra coa súa flamante Gioconda tras o pago dunha suma que multiplicou varias veces a pagada por aquel. Semellante dispendio pareceulle irrisorio en canto tivo na cabeceira do seu despacho privado o que cría un auténtico tesouro único da arte universal; mais revolvéuselle nas tripas cando os xornais espallaron a noticia de que a obra de Leonardo fora por fin recuperada en Italia: o home ía cargar o resto da súa vida cunha carísima falsificación que non podía amosar a ninguén para non apandar coa vergoña do engano. E aí podería ter rematado a participación do industrial pontevedrés neste episodio de delitos no mundo da arte.
Mais as crónicas secretas volven de novo os ollos sobre el ao saberse que Boullosa, nun arrouto de orgullo e talvez de tempero negociante, preparou un dos seus barcos e, facéndose acompañar por homes de confianza, puxo rumbo a Roma levando consigo a falsa Gioconda. Unha vez alí, negociou secretamente coa comisaria encargada de expoñer a obra de Leonardo en Milán, Florencia e finalmente a capital. De nome Constanza Belletti, era esta unha nacionalista teimuda, defensora a ultranza de que a emblemática obra non debía saír de Italia. Aínda que do contido da conversa nada se sabe, non é difícil imaxinar que a comisaria ficaría feliz dándolle gato por lebre aos franceses, canto mellor se o troco se adornaba cunha potente suma de liras. Tras a exposición de Roma, un cadro foi enviado ao museo do Louvre fortemente custodiado, e outro, envolto en papel barato coma un suvenir, foi embarcado con rumbo a un despacho privado de Pontevedra.
Para completar a historia, queda por engadir que á morte de Augusto Boullosa, acaecida en 1929, e obedecendo o seu expreso desexo, algunhas pinturas da súa colección, sobre todo as de autor galego, foron cedidas á Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra con destino ao recentemente creado Museo; con elas ía a obra de Leonardo, que o financeiro consignou no testamento como unha réplica, polo tanto sen valor artístico nin económico.
Á vista está que sería interesante determinar se A Gioconda pontevedresa é a verdadeira ou a falsa, análise que tamén atinxiría á que hoxe se exhibe no museo de París. E que, en calquera dos casos, a obra debería ser exposta ao público. Un bo momento sería o próximo mes de decembro, cando se fan os cen anos desde que a obra fora recuperada e o sorriso máis misterioso do mundo da arte volvera iluminar ou inquietar, segundo os casos, as nosas vidas.
Imaxe: "Leonardo", obra de Manolo Figueiras
15.09.2013