Manuel Lourenzo González
Cegoñas no fondo da ría: PontevedraMorta
O mes de novembro acolle nos seus primeiros días o costume de lembrar as persoas que estiveron entre nós e xa non están, un rito social practicamente planetario que herdamos da antigüidade mediatizado polos distintos discursos relixiosos. Mes de hortensias, crisantemos, dalias e caléndulas, patéticas entre as follas secas, de matanzas porcinas e xenerosidade de cogomelos e castañas, de cabazas convertidas en caveiras alegóricas, de noites crecentes e días minguantes, tinxidos por veces de néboas nas que non é difícil distinguir pantasmas, aparecidos e almas penando en procesión, luces tremelicantes, anxos de mármore baixo os lóstregos, portas do trasmundo, e ata memoriosos esqueletes con ollo de vidro.
O tema da morte, sexa na súa dimensión dramática ou na outra, é un terreo fértil tanto para a antropoloxía como para a literatura, o cine, as artes plásticas, o xornalismo e os chistes. Daquela, ante a imposibilidade de darmos conta aquí de todas as dimensións dun asunto tan universal, imos dedicar a atopocronía de novembro simplemente a narrar un feito lutuoso sucedido non hai moito tempo en Pontevedra, unha historia seguramente máis común do que se pensa pero que poucas veces transcende ao coñecemento público. Aclaramos xa que o título que lle puxemos non só busca un contraste acaído co nome do xornal que a publica, senón tamén unha chiscadela triste, sequera de lonxe, á noticia xudicial da semana, que referenda sen ambaxes aos que hai once anos sementaron de morte as nosas rías.
Sucedeu na parroquia de Campañó. O 9 de febreiro de 2006, un accidente automobilístico ocorrido na estrada que vai do Cachapal a Soutonovo provocou a morte da veciña de Sabarís Adelaida Candeán Pereiro, de sesenta e tres anos, viúva e nai de dous fillos casados e residentes fóra da provincia. O falecemento foi lamentado polos veciños coma se ocorrese nas súas propias familias, por canto Adelaida era apreciada como persoa amábel, xuizosa, discreta e sempre positiva; o acompañamento ata a derradeira morada foi, así mesmo, masivo.
Ata aí todo encaixaría na rigorosa lóxica do cotián. A rareza foi que aos tres días do soterramento, Adelaida Candeán volveu á súa casa de Sabarís tan pancha coma se volvese da leira onde botaba as cebolas ou de soltar a vaca na devesa ou de apañar un monllo de leña no souto para a calefacción dos derradeiros días do inverno. Abriu a porta e entrou, saudando aos parroquianos que andaban preto, que non podían crer que aquilo fose certo. A verificación deuse cando se viu saír fume pola cheminea, que desde sempre é sinal de que na casa hai xente.
Nos días seguintes, Adelaida continuou coas súas rutinas de sempre, botando as galiñas pola mañá, plantando fabas e chícharos, cachando nas viñas, preparando o xantar, pendurando a roupa a secar, departindo coas comadres, limpando de follas o xardín, muxindo a vaca e, xa pola tardiña, mirando a televisión, que se escoitaba desde fóra do alto que a tiña porque Adelaida era algo xorda. Os veciños tamén mantiveron as súas vidas dentro da normalidade, procurando que non se notase a estrañeza que lles causaba ver aquela muller pola aldea adiante despois de que a deixasen nun nicho do cemiterio. Pensaban os que se atrevían a pensar algo que, se acaso, a súa situación era coma a dun somnámbulo, e que o que non se debía facer era espertala. Polo demais, a presenza dunha pantasma na aldea tampouco facía dano a ninguén nin perturbaba o tranquilo decorrer das horas.
Só unha cousa parecía fóra do normal na vida de Adelaida tras o seu regreso, e era o seu afán por cumprimentar a todas as persoas ás que debía algún favor, o que incluía o pago e tamén o cobro de débedas moi afastadas no tempo, débedas que proviñan de bisavós e tataravós e que, aínda que non constaban en documentos, ela coñecía meticulosamente. Asemade, traía a conto preitos e acordos estabelecidos nun pasado remoto, asuntos que lle afectaban a toda a aldea e que ela lembraba de súpeto; un foi un conflito de foros do tempo dos señoríos, outro, a cesión obrigada de terreos para a unha canteira. Preguntada Adelaida sobre a súa repentinamente portentosa memoria, só podía dicir que soñaba esas cousas, ou que era coma se as soñase. Algún veciño espelido quixo tirar disimuladamente da súa cabeza os números que ían caer na Bonoloto da semana, pois era visto que a defunta recibía noticias do máis alá, e nese territorio, igual que estaba presente o pasado, sen dúbida estaría tamén o futuro. Adelaida recitaba números que eran copiados cobizosamente, mais sen resultados. Exceptuando unha serie que, segundo alguén descubriu, coincidía co teléfono dun puticlub clandestino da zona; desde entón, non lle volveron preguntar por números.
Pola parte de Adelaida hai que dicir que tampouco notou nada especial. Polo menos ao principio. Notaba, iso si, que comía con máis apetito ca de costume, que lle gorentaban comidas que antes deostaba, coma o bacallau cocido ou o fígado en calquera preparación, e que gozaba como nunca da súa fechiña de viño co cocido. Outra cousa que non comprendía era a causa dunha ferida que tiña nun costado, que non lembraba ter feito e que por veces lle sangraba. Foi ao médico do seguro e este, dado que na historia clínica non figuraba que Adelaida morrera un mes antes, díxolle que a ferida non lle parecía grave e que co tratamento adecuado sandaría. Fíxolle a cura e deulle unhas pílulas para a dor, aínda que ela non sentía dor ningunha, só a estrañeza de ter unha ferida que non lembraba.
Notouse algo máis rara uns tres meses despois, cando volvía da festa de San Pedro. Ao cruzar polo eirado de Mirás, como traía présa, pois ameazaba chuvia, descubriu que podía alancar a grandes pasos e que cando máis choutaba máis alto podía chegar, ata que saltaba tanto que era coma se voase.
Volvéuselle manifestar unha lixeireza física especial cando, unha noite de trebón en pleno verán, o vento lle moveu unhas fileiras de tellas no galpón onde gardaba as patacas e cebolas e a leña. Imposibilitada de contar con axuda e temorosa de se lle derramase a colleita do ano, ela mesma subiu ao tellado sen saber como e, case flotando sobre as tellas, recompuxo a cuberta nun plisplás e aínda tivo folgos para endereitar a antena da televisión que ficara un pouco ladeada.
Esta facultade volátil non lle valeu sempre. Cando aos poucos días do trebón quixo baixar a Pontevedra a mercar uns zapatos para o inverno, non foi capaz de elevarse do chan máis do normal. Cando cansou de dar brincos, pediu un taxi polo móbil, que ela sempre andaba con teléfono móbil, que aínda que vella era moi moderna.
Mais descubriu outras habilidades, unha delas precisamente no mundo da telefonía móbil: o whatsapp. Seguros de que Adelaida non tiña a menor noción de nada relacionado coas modernas tecnoloxías, os veciños pasmaban de vela a todo momento premer no teclado táctil, enviando mensaxes a eito e talvez recibíndoos, quizais do outro mundo ou, o que era peor, deste.
Hai que dicir que, cando Adelaida morrera, todo o mundo lamentara a ausencia dos seus dous fillos no enterro. No comentario xeral botábaselle a culpa a unha disputa sobre a herdanza da casa familiar, que ambos cobizaban, un asunto que a nai non conseguira resolver en vida. Con todo, non parecía un motivo suficiente para explicar tamaña ruindade, polo que se buscou na marcha do pai á Arxentina e na súa morte, quince anos atrás, unha posíbel explicación á desavinza. Porén, cando viron o día da festa do Pilar, en Sabarís, chegar os seus dous fillos coas respectivas mulleres e os seus preciosos netos e netas, a xantar na casa de Adelaida, e achándoa máis feliz do que se lle vira nunca, todos entenderon que o conflito fora solucionado. Aquilo era un misterio, mais, como por outro lado non lle atinxía a ninguén, ninguén fixo nunca preguntas ao respecto. Para maior curiosidade, aínda houbo quen asegurou dexergar tras da fiestra, sentado á beira da muller, o seu propio marido. Mais era difícil de asegurar, porque case ninguén se lembraba do seu rostro.
Os fillos despedíronse ao outro día e Adelaida volveu ficar soa. A partir dese momento, aseguran os veciños que comezou a volverse transparente, paseniñamente, cada vez máis. Aínda mantendo a súa fisonomía, o seu corpo ía perdendo cor e as súas liñas debilitábanse. Ela tamén dicía notar algo raro, mais esta vez non quixo acudir ao médico, pois xa non sentía aquela fea ferida sangrante.
O día primeiro de novembro fora á casa duns veciños de Barra aos que lles vendera a vaca e as últimas galiñas. Cando volvía, xa á noitiña, demorouse a admirar a brétema que se levantaba do río Rons cubrindo a fraga e os eidos. Entón sentiu que se achegaba polo camiño unha procesión de xente, todos portando candeas e entoando unha ladaíña coma un rezo ou un lamento. Unha voz chamou por ela para invitala a sumarse á procesión, mais a muller fuxiu a todo correr, alancando a brincos sobre carballos e outeiros, e chegou á súa casa e pechouse dentro.
Pola mañá, día de Defuntos, os veciños non a viron saír, nin a viron en todo o día. Foron petar pola noite e ninguén abriu. Cando as autoridades forzaron a porta, non atoparon a Adelaida, e non lles pareceu raro, pois constaba que morrera uns meses antes. Só os veciños se decataron de que deixara a cama feita, a cociña recollida e todo ordenado e resolvido, igual que as débedas que tiña pendentes de solucionar. Nunca máis se volveu ver.
Os seus dous fillos regresaron a Sabarís moitas veces, case sempre pola festa patronal. Comían xuntos coas súas mulleres e os cativos, e hai quen di que a propia Adelaida e o seu marido e algúns outros familiares mortos en tempos anteriores comían con eles. Pero a visión tras o cristal era borrosa, ninguén podía asegurar que fosen eles ou outros mortos calquera.